በሰለሞን ተሰራ ኢትዮጵያ በሥልጣኔ ቀደምትና ታሪካዊት ሀገር ነች። ቅሉ ከውጭ ሀገራት ያላትን ዘመናዊው ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት ቅኝት የጀመረችው በ19ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ መሆኑ በታሪክ ይጠቀሳል። በተለይም ኢጣሊያ በአውሮፓዊያኑ አቆጣጠር በ1896 በአድዋ እንዲሁም በድጋሚ በ1935 ያደረገችው የግፍ ወረራ ኢትዮጵያ የዓለምን ፖለቲካ በቅጡ አሰላለፍ ተረድታ አጋር ሀገራትን እንድትሻ ዐይኗን ገልጦላታል። በዚህም ድኅረ-አድዋ ድል በርካታ ሀገራት ከኢትዮጵያ ጋር መደበኛ ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት መስርተዋል። የወቅቱ ልዕለ-ኃያል ሀገር አሜሪካ ከኢትዮጵያ ጋር ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቷ የተመሰረተውም በዳግማዊ አፄ ምኒልክ እና በፕሬዝዳንት ሩዝቬልት መንግሥት ተወካይ ሮበርት ስኪነር መካከል በፈረንጆቹ አቆጣጠር 1903 በተደረሰው የንግድ አጋርነት ስምምነት ነበር። ድኅረ-ስምምነቱም በፈረንጆቹ በ1909 የአሜሪካ ሌጋሲዮን በአዲስ አበባ የተመሰረተ ሲሆን ሆፍማን ፊሊፕ የተባሉት ቋሚ መልዕክተኛ የአሜሪካ ቆንስላ ተሿሚ የሹመት ደብዳቤያቸውን ለአፄ ምኒልክ አቅርበዋል፡፡ ከ120 ዓመታት በላይ ዕድሜ ያስቆጠረው የኢትዮ-አሜሪካ ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት በጽኑ ወዳጅነትና የጋራ ጥቅሞች ላይ የተመሰረተ እንደነበር ይወሳል፡፡ ሀገራቱ ጥቅማቸውን በጠበቀ መልኩ የመሰረቱት ግንኙነት ሰላምን፣ መረጋጋትን እና ኢኮኖሚያዊ ዕድገት ለማምጣት ታሳቢ ያደረገ መሆኑም አይዘነጋም፡፡ የፋሽስት ኢጣሊያ ወረራን ተከትሎ ቆንስላዋን የዘጋችው አሜሪካ፤ ኢትዮጵያ በአርበኞቿ ትግል ነፃነቷን ስታረጋግጥ በፈረንጆቹ አቆጣጠር በነኅሴ 1943 በድጋሚ ቆንስላዋን በመክፈት ግንኙነቷን አስቀጥላለች። በተመሳሳይ ወቅት ኢትዮጵያ በአሜሪካ ለመጀመሪያ ጊዜ የቆንስላ ቢሮ ከፍታ ዕውቁን ዲፕሎማት ብላታ ኤፍሬም ተወልደመድኅንን በቋሚ መልዕክተኛነት ሾማለች። በአውሮፓዊያኑ አቆጣጠር በ1952 የተደረገው 'ፖይንት ፎር' የተሰኘው የተቋማት ቴክኒክ ድጋፍ ስምምነት ለሁለቱ ወዳጅ ሀገራት ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነታቸውን ይበልጥ መሰረት የጣለ እንደሆነ የታሪክ ድርሳናት ያስረዳሉ፡፡ በዚህ ስምምነትም የኢትዮጵያ አየር መንገድ፣ የአውራ ጎዳና ባለሥልጣን እና የኢትዮጵያ ካርታ ሥራ ድርጅት በአሜሪካ መንግሥት ድጋፍ ተቋቁመዋል። የሁለትዮሽ ግንኙነቱ አድማሱን እያሰፋ፣ ሥር እየሰደደ ቀጥሎ ኢትዮጵያ ጦር ሠራዊቷን እንድታጠናክር በአነስተኛ የጦር መሳሪያዎች፣ ተሽከርካሪዎችና ወታደራዊ ሥልጠናዎች ተጨባጭ አጋርነት አሳይታለች። የደርግ ወታደራዊ መንግሥት ሥልጣን በተቆጣጠረ ማግስት ግን በዘመኑ በነበረው ዓለም አቀፋዊ ርዕዮተ- ዓለም ልዩነት ሳቢያ የሁለቱ ሀገራት ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት ሻክሮ ሌላ መልክ ያዘ። በተለይም የደርግ ሊቀ-መንበር የነበሩት ሌተናል ኮሎኔል መንግስቱ ኃይለማርያም ወደ ሶቪየት ሕብረት አቅንተው የጦር መሳሪያ ድጋፍ መፈራረማቸው አለመግባባቱን ይበልጥ አባባሰው። በዚህም አሜሪካ በኤርትራ የነበረውን የቃኘው ሻለቃ ጣቢያዋን ዘግታ ወጣች። ሀገራቱ ግንኙነታቸውን ከአምባሳደር ደረጃ በማውረድ በጉዳይ አስፈጻሚ ሲገናኙ ቆይተዋል፡፡ ኢሕአዴግ ወደ ሥልጣን ሲመጣ የሀገራቱ የዲፕሎማሲ ግንኙነት ቀድሞ ወደነበረበት የአምባሳደር ደረጃ በመመለስ ከአሜሪካ ጋር የነበረው ግንኙነት መልሶ እንዲያንሰራራ አድርጎታል፡፡ ባለፉት 30 ዓመታት አሜሪካ በጤና፣ በሰብዓዊ ድጋፍ፣ በመልካም አስተዳደርና በዴሞክራሲ ተቋማት ግንባታ ላይ በምታደረገው ድጋፍ በመታገዝ በጋራ ሲሰሩ ቆይተዋል፡፡ ከሦስት ዓመታት ወዲህ በሰሜኑ የሀገሪቱ ክፍል የተከሰተውን ግጭት ተከትሎ አሜሪካ መርህን ያልተከተለ አካሄድ በሀገራቱ መካከል የነበረውን ወዳጅነትና አጋርነት ላይ ጥቁር ጥላ ማጥላቱ አይዘነጋም፡፡ ነገር ግን ባለፉት ሦስት ዓመታት በሰሜኑ የሀገሪቱ ክፍል ተፈጥሮ በነበረው ግጭት ሻክሮ የቆየውን ግንኙነት በማደስ የነበረውን ጠንካራ ወዳጅነት በድጋሚ የሚያጸኑ ጅማሮዎች ተስተውለዋል። በተለይም ጥቅምት 23 ቀን 2015 ዓ.ም. በአፍሪካ ሕብረት መሪነት የተደረሰውን የሰላም ሰምምነት ተከትሎ የሀገራቱ መቃቃር እየረገበ ሲሆን የአሜሪካ መንግሥት ከፍተኛ የሥራ ኃላፊዎች ኢትዮጵያን በተደጋጋሚ እየጎበኙ ነው፡፡ ይህን ተከትሎ ለይፋዊ የሥራ ጉብኝት ከትናንት በስቲያ አዲስ አበባ የገቡት የአሜሪካው የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አንቶኒ ብሊንከን፤ ከጠቅላይ ሚኒስትር ዶክተር ዐቢይ አሕመድ እና ከምክትል ጠቅላይ ሚኒስትርና የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ደመቀ መኮንን ጋር ተነጋግረዋል። አንቶኒ ብሊንከን ከጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢይ አሕመድ ጋር ያደረጉት ውይይት ዘርፈ-ብዙ አጋርነትን ለማጠናከር መግባባት የተደረሰበት እንደነበርም በሁለቱም ወገኖች ተገልጿል፡፡ ጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢይ ውይይቱ በተለያዩ የሀገር ውስጥ፣ ቀጣናዊ እና የሁለትዮሽ ጉዳዮች ላይ ያተኮረ እንደሆነና በኢትዮጵያ እና በዩናይትድ ስቴትስ መካከል ያለውን ግንኙነት ወደ ላቀ ደረጃ ለማድረስ ስምምነት የተደረሰበት እንደሆነ አስታውቀዋል። ኢትዮጵያ በሰላም ስምምነቱ ላይ እያስመዘገበች ያለችው ስኬት ተቀባይነት ማግኘቱንም ጠቅሰዋል። በኢኮኖሚው መስክ በተለይም በግብርና እና በቀጣናዊ መረጋጋት ላይ ባተኮሩ ጉዳዮች ላይ ትኩረት በመስጠት መነጋገራቸውን በመልዕክታቸው ጠቁመዋል። በተመሳሳይ አንቶኒ ብሊንከን ከምክትል ጠቅላይ ሚኒስትርና የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ደመቀ መኮንን ጋር ባደረጉት በሁለትዮሽና በቀጣናዊ ጉዳዮች ላይ በትኩረት መክረዋል። የውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር እንዳስታወቀው ሚኒስትሮቹ ለረዥም ዘመን የዘለቀውን የኢትዮ-አሜሪካ ትብብር እና አጋርነት ለማጠናከር በሚቻልባቸው ጉዳዮች ተነጋግረዋል። በኢትዮጵያ አዲስ የመረጋጋትና የሰላም ምዕራፍ መከፈቱን ምክትል ጠቅላይ ሚኒስትርና የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አቶ ደመቀ መኮንን ለአሜሪካው የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አንቶኒ ብሊንከን አብራርተውላቸዋል። የሰላም ምዕራፍ የበለጠ እንዲጠናከርና የሰመረ እንዲሆን ከዚህ ባለፈም የሀገሪቱን በጎ ገጽታ እንዲላበስ መንግሥት በቁርጠኝነት እንደሚሰራም አረጋግጠዋል። የሰላም ስምምነቱን ተከትሎ ሀገራዊ ኢኮኖሚያዊ እምርታ እንዲመጣ ለሰላም ስምምነቱ ተፈፃሚነት መንግሥት አሁንም ቁርጠኛና ጠንካራ ፍላጎት እንዳለው ጠቅሰው፤ በመልሶ ግንባታ እና መልሶ ማቋቋም ተግባር የአሜሪካ መንግሥት እንዲደግፍም ጠይቀዋል፡፡ የአሜሪካ የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አንቶኒ ብሊንከን በበኩላቸው፤ የሀገራቱ ግንኙነት ወደ ላቀ ደረጃ ለማሻገር አሜሪካ በትብብር መንፈስ እንደምትሰራ እና አሜሪካ ሁለንተናዊ ድጋፏን እንደምታጠናክር አረጋግጠዋል። አሜሪካ ለድርቅ ተጎጂዎች እና ለስደተኞች የምታደርገው ድጋፍ አለመቋረጡ የሁለቱ ሀገራት አብሮነት ተጠናክሮ መቀጠሉን ይጠቁማል፡፡ የብሊንከን የአፍሪካ ጉብኝት ከኢትዮጵያ መጀመሩም ዛሬም ኢትዮጵያ በአሜሪካ መንግሥት ዐይን ያላትን ቀዳሚ ሥፍራ ያመለክታል። አንቶኒ ብሊንከን የሰላም ትግበራ ሂደቱ በመልካም ሁኔታ ላይ መሆኑን ጠቁመው፤ የበለጠ እንዲጠናከር የአሜሪካ መንግሥት ሁለገብ ድጋፍ ተጠናክሮ እንደሚቀጥል ገልጸዋል። የኢትዮጵያ መንግሥት የሁለቱን ሀገራት ሁለንተናዊ ትብብር ወደ ላቀ ደረጃ ለማድረስ ቁርጠኛ መሆኑን ማረጋገጡን አስታውቀዋል። ኢትዮጵያ በአካባቢው ሰላምና መረጋጋት እንዲመጣ እያደረገች ያለውን ጥረት አሜሪካ በአድናቆት እንደምትመለከተውና የሚበረታታ መሆኑን ብሊንከን ገልጸዋል። የብሊንከንን ጉብኝት ተከትሎ አሜሪካ 331 ሚሊየን ዶላር ተጨማሪ የሰብዓዊ ድጋፍ ለኢትዮጵያ እንደምታደርግ አረጋግጣለች። ድጋፉም በተለያዩ ምክንያቶች ለተፈናቀሉ ወገኖች ነፍስ አድን ሰብዓዊ ድጋፍ የሚውል መሆኑ ተገልጿል።  

የሴቶች ቀን ሲታሰብ የሰው ልጅ ሕይወትን ቀላል ባደረጉ የፈጠራ ስራዎቻቸው የምናስባቸው እንስቶች በቀዳሚነት ይነሳሉ። በተለያዩ መስኮች አሻራቸውን ያሳረፉ እንስቶች ቁጥራቸው ከፍተኛ ቢሆንም በዚህ ጽሑፋችን ግን በኬሚስትሪና ፊዚክስ ዘርፍ በአለም አቀፍ ደረጃ ባበረከቱት አስተዋጽኦ በኖቤል ሽልማት እውቅና የተሰጣቸውን የየዘመኑ ፈርጦች እንዳስሳለን። ከነዚህ ፈርጦች መካከል በኬሚስትሪ ዘርፍ የኖቤልን ሽልማትን ከሴቶች ቀዳሚ በመሆን በቀዳሚነት ያሸነፉት ሜሪ ኩሪ ይወሳሉ። ይልቁንም እ.አ.አ በ1903 በኬሚስትሪ ዘርፍ የተቀበሉትን የኖቤል ሽልማት በድጋሚ በ1911 በመሸለም ብቸኛነት ስማቸው ይነሳል። በ1967 በፖላንድ ዋርሶ የተወለዱት ማሪ ኩሪ ለዘመናዊው የሳይንስና ኬሚስትሪ ዘርፍ ውለታን ከዋሉ ስመጥር ተመራማሪዎችና በጨረራ ህክምና ፈጠራ የዘርፉ ፈር ቀዳጅ በመሆን የአለምን የራዲዮአክቲቪቲ እይታን የቀየሩ ጀግና ናቸው።   የሜካኒካልና ኤሮስፔስ ተመራማሪዋ ፍራንሲስ አርኖልድ ደግሞ በህክምናናና በታዳሽ ኃይል ዘርፍ አሻረቸውን በጉልህ ካኖሩ ተመራማሪዎች መካከል ይጠቀሳሉ። አሜሪካዊቷ ፍራንሲስ ለታዳሽ ኃይል እና ለፋርማሲ አገልግሎት የሚውል አዲስ ኢንዛይም በምርምር በማግኘት በዘረፉ አሻራቸውን አኑረዋል። ለዚህም አስተዋጽኦዋ እ.አ.አ በ2018 በኬሚስትሪ ዘርፍ የኖቤልን ሽልማት አሸንፈዋል። የኤድስን ስርጭትን በመከላከል ረገድ ሰፊ አበርክቶ ያላቸው የህክምና ተመራማሪዋ ፍራንሶዝ ባሪሲኖሲም የሴቶች ቀን ሲታሰብ ከሚወሱ አንስቶች አንደኛዋ ናቸው። ባሪሲኖሲ የኤች አይቪ ኤድስን ከገዳይ በሽታነት መታከምና መቆጣጠር ወደ ሚችል በሽታነት ለመቀየር የኤች አይቪ ኤድስ ምርመራን በማላቅ ረገድ ሚናቸው የጎላ እንደሆነ ይወሳል። በ1947 በፓሪስ ከተማ የተወለዱት ባሪሲኖሲ “ሳይንስን ለሰው ልጆች ጥቅም እንዲውል እንሰራለን” በሚለው አባባላቸው ይታወቃሉ። ኤድስን በመከላከል ላደረጉት አስተዋጽኦም በፊዚዮሎጂ/ሕክምና ዘርፍ እ.አ.አ በ2008 የኖቤል ሽልማትን አግኝተዋል። ያለ ህክምና ትምህርት የሚሊዮኖችን ሕይወት በታደገው የወባ በሽታ መከላከያ ፈጠራቸው አለም እውቅና የተሰጣቸው ቱ ዩዩ በሴቶች ቀን የምናመሰግናቸው ሌላኛዋ ተመራማሪ ናቸው። ቻይናዊቷ ቱ ዩዩ ባህላዊውን የወባ በሽታ መከለከያ ህክምና ወደ ዘመናዊ በመቀየርና በማስተዋወቅ ነው ስመ ገናና የሆኑት።   የወባ በሽታን በመከላከል ረገድ በአለም አቀፍ ደረጃ ጉዙፍ አሻራቸውን ላስቀመጡት ተመራማሪ ባለውለታነት እ.አ.አ በ2015 በፊዚዎሎጂ/ ህክምና ዘርፍ ሳይንስ ምድብ የመጀመሪያዋ ቻይናዊት በመሆን የኖቤል ሽልማት ተበርክቶላቸዋል። የሰው ልጆችን ሕይወት ካቀለሉ አለም አቀፍ ፈጠራዎች መካከል የተጠቀሱትን ጨምሮ በሌሎችም ዘርፎች የሴቶች ተሳትፎ የጎላ መሆኑ ይታወቃል።

(አየለ ያረጋል) እስኪ መላ ስጪኝ መላ ካንቺ ይገኛል እኔማ ወንድ ነኝ ይደናገረኛል… (የማኅበረሰቡ ቃላዊ ግጥም) ሴትነት እናትነትን ለመግለጽ ቀርቶ በጥቂቱ ለመረዳት የ’እናት ልብ’ መታደል የሚሻ ይመስላል። ጥቂት ወንዶች ይህን ጸጋ ይቸራሉ። ልክ እንደ ዶክተር ይሁኔ አየለ። የስነ-ምግብ ሳይንቲስቱ ዶክተር ይሁኔ አየለ ‘እናት’ በሚል ርዕስ ባሳተሙት ድንቅ መጽሐፍ የሴትነት እና እናትነትን ከፍታ በ’ኩርሽም’ ቃላት ተራቀውበታል። የሴቶች ቀንን (ማርች-8) ሰበብ በማድረግ ይህን ጽሑፍ ሳዘጋጅ መታሰቢያነቱ እናትን አስበው በ‘እናትነት’ ቅን ልቦና ‘እናትን’ ላበረከቱልን ዶክተር ይሁኔ አየለ ነው። ‘እናት፤ የሴት ልጅ ስንክሳር፤ ከቤተሰባዊ ሕይወት እስከ ሐልዮመንበርት’ በሚል ርዕስ በቅርቡ ባሳተሙት (በ406 ገፆች በተቀነበበ) አርበ ጠባብ መጽሐፍ ሴትነትን ከዘፍጥረት እስከ አሁን ዘመናትን ዋጅተው፣ እናትነትን ከሴትነት ዘንቀው፣ የእናትነት ጸጋን ከነባራዊ ሃቅ ጋር አሰነናስለው፣ የእናትነትን ልዕለ-ተፈጥሮ አርቅቀው፣ የዓለምን ክብር-ነሽነት ከነገረ-ሃይማኖት እስከ ነገረ-ባህልና ፍልስፍና ፈትተው፣ የማኅበረሰቡን ምልከታ ዝንፈት እና ሚዛን ጉድለት ከማኅበራዊ እስከ ፖለቲካዊ መገለጫዎች አዛምደው አቅርበውታል። ዶክተር ይሁኔ አየለ “እናት” በተሰኘ እናት የሆነ መጽሐፋቸው እናትነትን በልኩ ነጽረውታል። ሴትነት በኢትዮጵያ የአስተሳሰብ ሰለባነቱን፣ ነገረ-ሴትነትን ከንጽረተ-ሴትነት ቃኝተውታል። በእሳቤ ሚዛን ሰለባነት ዓለም ውስጥ ከንግስት ማክዳ እስከ ንግስት ፉራ፣ ከሰብለ ወንጌል እስከ ድል ወንበራ፣ … ብርቱ ኢትዮጵያዊት ሴቶችን ሕይወት ጨልፈውታል። የሴትነትን ጸጋዎች ጨልፈው በሴትነት ላይ የሚፈጸሙ የሀበሻ ግፎችን ተንትነውበታል። ሴቶች የማኅበረሰቡ ግፍ ሰለባዎች፣ የማኅበራዊ ፍትህ ጉድለት ሰለባዎች እንደሆኑ በቅጡ ገልጸውታል። ዳሩ ሴትነት ጀግና እና ብልህ፣ የቤተሰብ መሰረት፣ የደስታና እልልታ እናት፣ ቃል ኪዳንና ክብር ጠባቂ እንደሆነ ገልጸዋል። “ሴት ልጅ ባለብዙ ጸጋዎች ናት። ከጸጋዎቿ መካከል ጀግንነት እና ብልሃት ይጠቀሳሉ። … ሴት ልጅ ባህልን ፈጥራ የማኅበራዊነትን ማስተሳሰሪያ ገመዶች ገምዳ አስተሳስራ ማኅበረሰብን የተከለች ሥርዓት ናት። … ቤተሰብ የአንድ ማኅበረሰብ የመጀመሪያ ተቋም ነው። የተቋሙ ባለሥልጣን (እመቤት) ሴት ናት። ያቺ ሴት እናት ናት። ቤተሰብ የስብዕና መሰረት የሚባለው እናትን ምሰሶ አድርጎ ነው” (ገጽ-285) ሴት ልጅ መለኛ መሆኗን ማኅበረሰባችን ቢያምንም ሴትነትን ግን እንዳላከበረ አሉታዊ ይትባህልና ኪነተ- ቃሉን ዘይቤ ያወሳሉ። በእርግጥ የእናትን ምቹነት እና ዋጋ ከፋይነት የሚያትቱ የአማርኛ ተረትና ምሳሌዎችም አሉ። ለምሳሌ ዳንኤል አበራ “የአማርኛ ተረትና ምሳሌዎች” በሚለው መጽሐፋቸው “እናት ትረገጣለች እንደመሬት፤ እናት ለልጄ ልጅ ለነገዬ፤ እናቷን አይተህ ልጅቷን አግባ፤ እናት የሌለው ልጅ እንደ ጌሾ፤ ሳይበላ የበላ ሳይናገር ዋሾ…” የሚሉ ምሳሌያዊ ንግግሮችን አስፍረዋል። መላኩ ይርዳው የተባሉ ጸሐፊ ‘ደቦ ቅጽ-፩’ ከተሰኘው የ60 ደራሲያን ሥራዎችን ያካተተ መጽሐፍ ውስጥ ‘የሴትነት ጸጋ’ በሚል በጻፉት መጣጥፍ ሴትነትን ከፍቅር፣ ከጥበብ፣ ከብልሃትና ልዕልና ጋር አቆራኝተውታል። “ሴት ልጅ ቅኔ ናት፤ ከተባለላት፣ ከተጻፈላት፣ ከተዜመላት በላይ የረቀቀች ረቂቅ ቅኔ ናት። እስከዛሬ ከያኒያን ስለሴት ከተራቀቁት፣ ከተጠበቡት ሁሉ እኔ ለማውቃት ሴት ሁሉ የሚመጥኑ ሆነው አልታዩኝም። የሴትነት ጸጋው ብዙ ነውና የሴትን ትክክለኛ ማንነት መርምረን አጥንተን የደረስንበት ውስጠ-ስሪቷን አጥንተን የተረዳነው አይመስለኝም።… ከታላቅነቷ፣ ከብልሃቷ፣ ከረቂቅነቷ፣ ከመግዛት አቅሟ፣ ከርህራሄዋ፣ ከሰላማዊነቷ ከሌሎችም አያሌ በረከቶች አንጻር ለሴት ልጅ የተደረገላት፣ የተነገረላትና የሆነላት ሁሉ ያንስብኛል” ኃይሉ ገብረዮሐንስ (ገሞራው) ስለሴት ልጅ ጭቆና የታገለ እና ስለክብሯ የዘመረ ምሁር ነው። ስለሴት ልጅ ስቃይና ሰቆቃ አትቷል። ‘በናቴኮ ሴት ነኝ’ በሚለው መጽሐፉ ስንኞች እንምዘዝ! …. ግማሽ አካሏ ወንድ በትምክህት ቢከዳት ጧ! ብላ አለቀሰች አዛኝ ቢደርስላት፣ … ብሶት ተጫጭኗት ምንም ሰው አልሆነች በቀቢጸ ተስፋ ሕላዌንም ጠላች ያገሬ ጭቁን ሴት መድኅን መላ ያጣች….! ‘ሔዋንያት የትውልድ ፋብሪካዎች ናቸው፤ እነሱ ባይኖሩ ዓለም ባዶ ትሆን ነበር’ እንዲል ፈላስፋው ሶቅራጥስ። ስለሴት (ግማደ ሰቧ ፍጡር) ግፍና በደል ገሞራው እንዲህ ይላል። “መራራ ጭቆና በሰፈነበት ምዝብር ሕብረተሰብ ውስጥ ታፍነው የሚኖሩ ሔዋንያት ብሶታቸው፣ ፍዳቸው፣ በደላቸው፣ ጭንቀታቸውና መከራቸው እንደ ሰማዕታት ገድል እጥፍ ድርብ ነው…. አጉል ልማድ፣ ኋላቀር ባሕልና አድሃሪ ሕገ-ማኅበረሰብ ከከንቱ አስተሳሰቦች ጋር ተዳምሮ በአንድነት በመመሳጠር ዘርዓ ሔዋንን ሲጫወቱባቸው ሲያሾፉባቸው ኑረዋል” (ገጽ-23) በሥነ-ሕይወት ሳይንስና በትምህርተ-ጄነቲክስ (አካለ ሕላዌ) ሴቶችን ከወንዶች የሚያሳንስ ምንም አይነት አካላዊ ተሰጥኦ እንደሌለ ተረጋግጧል። ታሪክና ተረክ ግን ወገንተኛ መሆኑን ገሞራው ይናገራል። ተረክና ተረት አልባሌ ታሪክ የሚፈጥሯቸው አርበኞች ሁሉ በፆታቸው ተባዕት በመሆናቸው፤ በሴቶች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ በማሳደሩ ሊኖራቸው የሚችለው ዕድገት ላይ ትልቅ ደንቃራ ሆኖ መቆየቱን ይገልጻል። “የታሪክን ሁኔታዎችን የመመንዘር ትርጓሜያዊ አንጻር የታሪክን ትዕይንቶች ብንመረምር አንደርድሮ የሚያደርሰን ሴቶች ከወንዶች የከፋ ባህሪያዊ ድክመት እንዳለባቸው ከሚያሳይ ሥዕል ላይ ነው።” በሚት(ተለጣጭ ተረክ) ላይ የሚራቀቁት አቶ ቴዎድሮስ ገብሬ (በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ ፎክለር መምህር) ‘ተረኮች እማዊ ሳይሆን አባዊ ናቸው’ በማለት ይህን ጉዳይ ያጠናክሩታል። “በሚት ውስጥ ገነው ከሚታዩ አበይት ማኅበራዊና ባህላዊ እውነታዎች መሃል አንዱ ፆታዊ ወገንተኝነት ነው። የሰማናቸው፣ ያነበብናቸው ሚታዊ ተረኮች በእጅጉ አባዊ ለሆኑ ሥርዓቶች (ፓትሪያርካል ሲስተምስ) ያደሩ፣ በአብዛኛው በተባዕት ተጋዳሊያን የተሞሉ ናቸው” ይላል። ከዚሁ ጋር በተያያዘ ዶክተር ይሁኔ (በገፅ-401) ስለሰው ማንነት ቀረጻ በተመለከተ ከጥንት እስከ ዛሬ አከራካሪ የሆኑ ፈላስፎችን ክርክር ያነሳሉ። ይኸውም የሰው ልጅ ‘ማን ቀረጸኝ? ተፈጥሮ ወይስ ተሞክሮ?’ የሚለውን መከራከሪያ ጽንሰ-ሃሳብ ይፈትሻሉ። በዚህም “ሰዎች ሲፈጠሩ የሰውየውን ችሎታ ይዘው ነው” እና “የሰዎች ማንነት የሚቀረጸው ከውልደት በኋላ በተሞክሮ ወይም ከአካባቢ ጋር በሚኖራቸው መስተጋብር ነው” የሚሉትን ሃሳቦች ወስደው ከእናት ሚና ጋር ያዛምዱታል። እናም እናት ‘በየትኛውም መደብ ልጅን አሳምራ ትቀርጻለች’ የሚል ድምዳሜ ሰጥተዋል። “በየትኛውም መንገድ በሰው ልጅ ላይ የእናት ቀራፂነት ስለሚኖር ከተጽዕኖዋ ማምለጥ የሚቻል አይመስለኝም።… አካባቢም ሰውን ይሰራዋል የሚሉትም ከውልደት በፊትም ሆነ በኋላ ከተፈጥሮ ጋር የሚደረገው ውስብስብ መስተጋብር ‘ሰው’ በመሆን ላይ ጉልህ ሚና ይጫወታል” ይላሉ። በዚህ እሳቤ ሰው የወላጆቹም፤ የአካባቢውም ውጤት መሆኑን በግልጽ እንረዳለን” ይላሉ። ሴቶች ከጥንት እስከ ዛሬ በኢትዮጵያ ማኅበረ-ባህላዊ እንዲሁም ለሰላምና ዕርቅ እሴቶች ጉልህ ሚና አላቸው። ሴቶች ያልተሳተፉበት ዘርፍ የለም። ከመሪነት፣ ጥበበኝነት፣ ከአገር ድንበር ጠባቂነትና የዲፕሎማሲያዊ ሚና… መጥቀስ ይቻላል። ሴቶች በሁሉም ማኅበረሰብ ዘንድ በሰላምና ግጭት አፈታት ግንባር ቀደም ተሰሚነት አላቸው። ለአብነትም ሀደ ሲንቄ፣ በሶማሌ-ሔር፣ በሲዳማ-ያካ፣ በራያ ማኅበረሰብ ዱበርቲዎች፣ በስልጤ-ሴረን ባህል መጥቀስ ይቻላል። ከሰሞኑ ባከበርነው የአድዋ ድል የኢትዮጵያ ሴቶች ውለታ በወፍ በረር ማውሳት ይቻላል። የኢትዮጵያ ሴቶች ከሌላው ዓለም ሴቶች በተለየ የራሳቸው ቀለም ያላቸው፣ የአመራር ልምድ ያዳበሩ፣ የመወዳደሪያ ስነ-ልቦና ያላቸው፣ ችለው አሸንፈው ያሳዩ ናቸው። ሴቶች ድሉን በማስመዝገብ የተጫወቱትን ሚና ያህል፣ ገድላቸው በታሪክ በሚገባ አልተወሳም። ዶክተር አልማው ክፍሌ የተባሉ የታሪክ ምሁር በአንድ ወቅት ሚዲያ ላይ ቀርበው “በአድዋ ጦርነት ዘማቾች 75 በመቶ ሴቶች ነበሩ” ሲሉ ሰምቻለሁ። በአድዋ ጦርነት ሴቶች በተለያዩ ሙያዎች ተመድበው ከካምፕ እስከ ጦር ሜዳ ከመመገብ እስከ ማጀገን፣ ከማከም እስከ መዋጋት ድንቅ ሚና ተወጥተዋል። ድርብ ድርብርብ ኃላፊነት ይዘው የዘመቱ፣ ለወንዶችም ልብ፣ ሞራልና ወኔ አቀባዮች ነበሩ። እቴጌ ጣይቱን መሰል የአድዋ ሴት የጦር ፊታውራሪዎች በርካታ ናቸው። ጸሐፌ ትእዛዝ ገብረሥላሴ ወልደአረጋይ ‘ታሪክ ዘመን ዘዳግማዊ ምኒልክ’ በተሰኘው መጽሐፋቸው የሴቶችን ሚና በተመለከተ እንዲህ ይላሉ፡- “እንዲህም እየሆነ፣ አጤ ምኒልክ ባዳራሹ እቴጌ ጣይቱ በእልፍኝ ባለሟሎችዎን ወይዛዝርቱን ይዘው ግብሩ አንድ ቀን ሳይጎድል፣ ይዘምታሉ። ከዘመቻ ላይ ጠጁ ማሩ አለመጉደሉ፣ ስለምንድነው ያልህ እንደሆነ ይህን ታሪክ መመልከት ነው። በስድስት ድንኳን እንጀራው ሲጋገር ሲያድር፣ በአራት ድንኳን ወጡ ሲሠራ ሲያድር፣ ጠጁ በቀንድ በኮዳ ደግሞ ሦስት መቶ ስድስት መቶ የሚሆን ገንቦኛ ሲጓዝ ግብሩ ይጎድል ይመስልሀል” (ገጽ-241) ደራሲ በዕውቀቱ ሥዩም ‘ከአሜን ባሻገር’ በተሰኘ መጽሐፉ ‘ሴቶች በዋሉበት’ በሚል ርዕስ የኢትዮጵያ ሴቶች ተጋድሎና ሚና “ከቁስ ባሻገር ከልብ ያቀርባሉ” ይላቸዋል። “ሴቶች ባዋላጅነት ከነበራቸው የማይተናነስ ሚና በጦር ሜዳ ተጫውተዋል። እናቶቻችን በጦር ወቅት፣ መሳሪያ ያቀርቡ ነበር። ምግብ ያቀርቡ ነበር። ሃሳብ ያቀርቡ ነበር። ልብ ያቀርቡ ነበር። ደስታ ያቀርቡ ነበር። ኧረ ምኑ ቅጡ። ሴቶች ባንድ በሙቀጫ ዙሪያ፣ ማኅበረሰቡን ኬሚስት፣ ገጣሚና የፖለቲካ ተንታኝ ሆነው ማገልገላቸውን ልብ እንበል” ይላል። (ገጽ-138) ዶክተር ይሁኔ (በገጽ-14) በበኩላቸው እናቶችን ሩህሩሆች፣ አጉራሽና አልባሽ፣ የችግር ቤዛዎች፣ ሕይወት ዑደት አስቀጣዮች፣ የሕይወት መድኅኖች፣ ባለብዙ ጸጋዎች፣ መልካም ባህሪ አውራሾች፣… በማለት ገልጸውታል። መላ ሴቶችንም በእናቶች አተያይ ማየት እንደሚገባም እንዲሁ። “እናትነት መልካም ገጽታዎችን ደራርቦ የያዘ የሴት ልጅ ትልቅ መገለጫ ነው። እናትነት ከፍ ያለ ሥልጣን ነው። እናትነት ጥልቅና ሰናይ ባህሪያት የሚፈልቁበት ምንጭ ነው። እናትነት የደግነት፣ የጥራት፣ የልህቀትና ተፈላጊነት ማሳያ ተምሳሌት ነው። እናትነት ሞት የማያደበዝዘው ኃያል መንፈስ ነው። እናትነት ከባድ ተጽዕኖ ፈጣሪነት ነው። … እናትነት የሰላም፣ የመልካም ግንኙነትና እንክብካቤ መፍለቂያ አድባር ናት። እናትነት ሰፊና ጥልቅ የሕይወት ትምህርት ቤት ነው። እናትነት ሌሎች ከስቃይ ነፃ እንዲሆኑ፣ ምቾት እንዲሰማቸው በሚደረግ ትግል ውስጥ ዋጋ እየከፈሉ መኖር ነው” በመቀጠልም የኢትዮጵያ እናቶችን ‘ጠቃሚ ነገር ሰጪዎች’ ይላቸዋል። “እናቶች ሰው የመሆኛ ቅመሞች የሚጨለፍባቸው ባህር ናቸው። … ሕይወታዊ ስሪታችን ብዙ ጠቃሚ ነገሮችን የወሰደው ከእናት ነው። ከእናት የምናገኘው ‘ማይቶኮንድሪያ’ (ማይቶኮንድሪያ የኃይል ማመንጫ ክፍል ሲሆን የምንመገበው ምግብ እየተቃጠለና ወደ አስፈላጊው ኃይል እየተቀየረ ሕይወትን ያንቀሳቅሳል) የምግብ ማቃጠያ ምድጃ ወይም ኃይል ማመንጫ ቤት ሆኖ ያገለግላል። … ብዙ መልካም ስብዕና መገለጫዎች ምንጫቸው የእናት ፍቅር፣ የመልካም ስብዕና እና የርህራሄ ምንጭ ነው” (ገጽ- 61) ኢያሱ በካፋ ‘የኢያሱ በካፋ ወጎች’ በተሰኘው መጽሐፉ እናትነትን ማህጸንን፣ ምግብን፣ ትንፋሽን፣ ደም፣ ሥጋን እና ነፍስን ሰጥተው በረቂቅ ተፈጥሮ ሰውን ከመውለድ ባለፈ ፍቅራቸውን ዘላለማዊ ገደብ አልባ እና ዕልቆ-ቢስ እንደሆነ እንዲህ ገልጾታል። “እናትነት ነፍስን ማካፈል ነው፤ እናትነት የማይደበዝዝ ዘላለማዊ ፍቅር መስጠት ነው፤ እናትነት ከራስ ሕልውና ይበልጥ ለልጅ ማሰብ ነው፤ እናትነት ፍፁም ወረት አልባ መሆን ነው። እናት ለልጇ ያላት ፍቅር አይነጥፍም፤ አይለወጥም። ለእናት ልጇ ሁሌም ልጇ ነው” (ገጽ-4) እናትነት በቃላት ለመግለጽ እንደሚከብድ፤ በውለታ ማካካስ ይከብዳል። የእናት ውለታዋን መክፈል የሚችል ልጅ የለም። የእናት ፍቅርን ለመግለጽም በርካቶች አንደበታቸው ይተሳሰራል፤ ቃላት ይነጥፍባቸዋል፤ ስሜታቸውን መግራት ይሳናቸዋል። ድምፃዊ እሱባለው ይታየው(የሺ) ‘ይናገራል ፎቶ’ በሚል እናትና አባቱን በገለጸበት ሙዚቃ የመጨረሻው ማጠንጠኛው ‘እወድሻለሁ/እወድሃለሁ’ ያለው፤ እንዲሁም ድምፃዊት ብዙነሽ በቀለ ‘እናት ውለታዋ’ በተሰኘ ዘፈኗ ውስጥ (ዜማና ግጥም ጋዜጠኛ ሰለሞን ተሰማ)፤ “ወላጅ እናት እኮ ፍፁም በመንፈሷ፣ ልጇን ትወዳለች አብልጣ ከራሷ” እያለች በሚስረቀረቅ ድምጿ የምታንጎራጉረው ለዚህ ይመስላል። ዕውቁ የቋንቋ ሊቅ የሻው ተሰማ (የኮተቤው) ‘የጥቁር አፈር ትሩፋቶች’ በተሰኘው መጽሐፉ (ገጽ-79) ‘መቀነትሽን አጥብቂ’ በሚል ርዕስ ባሰፈረው ረዘም ያለ ግጥም ሁለት አንጓዎች ብቻ ስንመዝ የእናትነት ውለታን መመለስ እንደሚሳን፤ የእናትነት ግብሯ ‘እናት’ የሚለው ቃል በራሱ እንደሚያንስባት ያትታል። … “ለዚህ ወሮታሽ አጸፋ፤ እናት ይልሻል አገሩ፤ እኔም እናቴ ብልሽ መች ሊመጥንሽ ዳሩ። … እናትነት ምጡቅ ነው፤ እናት ከመባል ይልቃል፤ የግብርሽ ስንክሳር ዚቁ፤ በስያሜ መች ያልቃል”… በማለት ይገልጸዋል። መውጫ ዶክተር ይሁኔ የሴት እና እናትን የነገዋን መንገድ ከሳይንስ አተያይ አንጽረው፤ ከማኅበረ-ፖለቲካ፤ ከማኅበረ-ባህል ከፍታዋ አመሳክረው፤ እናትና ሀገርን መጋመድ አመስጥረው መልእክታቸውን እንደ መውጫ አስፍረዋል። ለስንበት አንድ አንቀጽ እንወርውር!! “የእናት ሀገር ህልውና ከእናቶች ሕይወት ጋር በቀጥተኛ ተዛምዶ አለው። የሰመረ ትውልድ ሊቀጠል የሚችለው በጥሩ ሁኔታ በተገነባ የእናቶች አቅም ነው። የእናቶች አቅም ሲገነባ የራሳቸውን አቅም ያውቃሉ፤ ምርጫቸውን በራሳቸው ይወስናሉ፤ እንዲሁም ለሚመጣው ማኅበራዊ ለውጥ የራሳቸውን አሻራ ያሳርፋሉ። ስለሆነም የእናቶችን አቅም ማጎልበት ትውልድን ማጎልበት ነው። እናቶች ላይ መሥራት ትውልድ ላይ መሥራት ነው”  

(አየለ ያረጋል) መንደርደሪያ የቀድሞው የአፍሪካ አንድነት ድርጅት (የዛሬው አፍሪካ ሕብረት) ከተመሰረተ ዘንድሮ 60 ዓመታት ደፈነ። አፍሪካ ሕብረት በ2063 ለማሳካት ያቀዳቸው አህጉር አቀፍ ግቦች ትግበራ 10ኛ ዓመታት ሞልቶታል። 36ኛው የአፍሪካ ሕብረት መሪዎች ጉባዔ 'የአፍሪካ አኅጉራዊ ነጻ ንግድ ቀጣና ትግበራን ማፋጠን' በሚል መሪ ሃሳብ መካሄዱ በርካታ ፓን አፍሪካዊያን ዘንድ ትልቅ ተስፋ ተጥሎበታል። ይሄውም የቀደምት አፍሪካዊያን ፖለቲካዊ ግቦች ወደ አፍሪካ አቀፍ ምጣኔ ሀብታዊ ሕልሞች ስኬት መንገድ ይመራል የሚል ብሩህ ተስፋ በማሳየቱ ነው። ቀደምት ፓን አፍሪካዊያን መሪዎች ሲሰባሰቡ አፍሪካን ከቅኝ ገዝዎች መንጋጋ ፈልቅቀው ነጻነቷ የተረጋገጠ፣ የዳበረችና ሕብረቷ የተጠበቀ አፍሪካን ዕውን ለማድረግ በመሻት ነበር። በዚህም ከአውሮፓዊያን ቅኝ ግዛት ቀድመው ነጻነታቸውን ያወጁ ሀገራት፤ ይህን ሕልማቸውን ዕውን ለማድረግ ድርጅት ሲጠነስሱ የሀሳብ ሜዳና መዳረሻቸው ኢትዮጵያ ነበረች። ለምን ቢሉ ኢትዮጵያ የአፍሪካ ነጻነት ዘፍጥረት ነጸብራቅ ናትና። ይሄ የሆነው ታዲያ በአድዋ እርሾ ላይ ተመስርቶ ነው። "አድዋ ድል የአፍሪካ ድል ነው። የኢትዮጵያ ትንሳኤ የአፍሪካ ትንሳኤ ነው" እንዲሉ የፓን አፍሪካዊነት አቀንቃኙ የቀድሞ የደቡብ አፍሪካ ፕሬዝዳንት። አፍሪካ ተፈጥሯዊና ሰው ሰራሽ መልከ ብዙ ፈተናዎች እየተናጠች ቀጥላለች። በየጊዜው ወደ አስከፊ ድህነትና ውስጣዊ መከፋፈል ቀውስ እያመራች ባለበት አሁናዊ መልኳ የአፍሪካ ሕብረት ህልሞች ይሳካሉ ወይ የሚለው የብዙሃኑ ስጋት ነው። እናም የፓን አፍሪካዊነት (Pan Africanism) እርሾ የሆነውን አድዋ ድልን ተጠቅሞ መነጋገር፤ የአፍሪካ እንጀራዋን መጋገርና ዕቅዷን መተግበር ሳያሻት አይቀርም። የአድዋ ድል የፓን አፍሪካዊነት እርሾነት (…) “አድዋ የደም ግብር ነው፤ አበው የለኮሱት ቀንዲልአድዋ የአፍሪካ ዱካ ነው፤ አበሽ የከተበው ፊደልላጥፋህ ቢሉት መች ይጠፋል፤ ጠላት በልቶ ያፈራ ተክልለዛሬም ታሪክ ነው፣ ‘ነገም ሌላ ቀን ነው’ ለሚል…”(ከደራሲና ጋዜጠኛ ነብይ መኮነን ‘ስውር ስፌት’ ከተሰኘው የግጥም መድብል የተቀነጨበ) የአድዋ ጦርነት ሰበብ የውጫሌ ውል ነው የሚለው ታሪካዊ ዕይታ ሰፊ ቦታ ይዟል። ዳሩ አሳማኙ የጦርነቱ መንስኤ ከውጫሌ ውል ይልቅ አፍሪካን በይፋ የመቀራመት ውሳኔ የተደረገበት በርሊን ጉባዔ ነው የሚል ምሁራዊ አተያይ አለ። ጉባዔው አፍሪካዊያንን ለዘመናት በባርነት ሲያግዙ የኖሩ አውሮፓዊያን አፍሪካዊያንን እንደ ሸቀጥ ከመጠቀም ባሻገር ሁለመና አንጡራ ሀብት ለመበዝበዝ የሜድትራኒያንን ባህር ተሻግረው አፍሪካን ለመቀራመት በ19ኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ ላይ ያደረጉት ስምምነት ነበር። የኢትዮጵያ ዕጣም ለኢጣሊያ መንግስት ወጥቷል። አንዳንድ የታሪክ አተያዮች አጼ ዮሐንስ መተማ ላይ በተሰው በጥቂት ቀናት ልዩነት የተፈረመው የውጫሌ ውል ዳግማዊ አጼ ምኒልክ ዙፋን ከተረከቡ በኋላ ራሳቸውን እስኪያደራጁ ለጊዜ መግዣ ያደረጉት ውል እንጂ ጦርነቱ አይቀሬነት ንጉሱ መጠርጠራቸው አልቀረም ይላሉ። ለዚህ ደግሞ የአድዋ ጦርነት የተደረገው የውጫሌ ውል ከተፈረመ ከአምስት ዓመታት በኋላ መሆኑ፤ በርግጥም አድዋ ጦርነት የበርሊን ጉባዔ ውሳኔ ጦስ እንጂ የውጫሌ ብቻ አይደለም የሚለው ሃሳብ ገዥነት ይኖረዋል። የቀድሞው የደቡብ አፍሪካ ፕሬዝዳንት ታቦ ምቤኪ የአፍሪካ ቀን በተከበረበት በአንድ ወቅት "ከአድዋ ድል 11 ዓመታት ቀደም ብሎ በርሊን ላይ በተደረገው አፍሪካን የመቀራመት ጉባዔ፤ ከአድዋ ድል ማግስት ፉርሽ ሆነ። የበርሊን ጉባዔ ውሳኔ ወደ ግጭት እንዲያመሩ አደረጋቸው። አፍሪካ ቅኝ መገዛት አለባት የሚለውን እሳቤ ኢትዮጵያ በእምቢተኝነት ተቃወመች፤ በገቢርም አሳካቸው። ከተባበሩ ማንንም ሃይል ማሸነፍ እንደሚቻል ለአፍሪካዊያን ግልጽ መልዕክት አስተጋባች" በማለት አብራርተው ነበር። ቅድመ አድዋ የኢጣሊያን ጦር አዝማች ጄነራል ባራቴሪ ምኒልክን ጉሮሮውን አንቆ ወደ ኢጣሊያ ሀገር እንስሳት ማቆያ እንደሚያመጣው ለሀገሪቷ ምክር ቤትና በጠቅላይ ሚኒስትሩ ክሪስፒ ፊት ቃል ገብቶ ነበር። ከወራት በኋላ በተደረገው የአድዋ ጦርነት ግን ነገሩ የተገላቢጦሽ ነበር። የኢጣሊያ ወራሪ ጦር አድዋ ላይ የሽንፈት ካባ ተከናንቦ ተመለሰ። ጀኔራል ባራቴሪም ‘ጽድቁ ቀርቶ በቅጥ በኮነነኝ’ እንዲሉ በጦርነቱ ተዋርዶ የጀኔራል መኮነንነት ማዕረጉ ተገፎ የተጠያቂነት ፍርድ ተፈረደበት። በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ የታሪክ ኤምሬትስ ፕሮፌሰሩ ባህሩ ዘውዴ በአንድ ወቅት የአድዋ ክብረ በዓል ላይ ባቀረቡት ጽሁፍ “ጥቁር ሕዝቦች ከነጮች ጋር ያደረጓቸው ጦርነቶች ብዛት የትየሌለ ነው። አንድም ጦርነት ግን በነጮች ላይ ድል አልተጎናጸፈም፤ ከወርቃማው የአድዋ ድል በስተቀር” ማለታቸውን አስታውሳለሁ። በፕሮፌሰሩ አተያይ አድዋ አዲስ የታሪክ ምዕራፉ ሲከፍት በአንጻሩ ነባር አስተሳስብ ሰብሯል፤ የጥቁሮች የበታችነት ስሜትና የነጮች የበላይነት አስተሳስብ ለመጀመሪያ ጊዜ በአድዋ ተራሮች ግርጌ ተሽሯል። ፕሮፌሰሩ ‘ኢትዮጵያዊያን ለምን አሸነፉ’ የሚለው አመክንዮ ሲፈትቱም ቅድመ አድዋ ጦርነቶች ሁሉም ኢትዮጵያዊ ያለልዩነት ህብረት መቆሙ፤ የአጼ ምኒልክ ዲፕሎማሲያዊ ጥረት እንዲሁም በጦርነቱ ወቅት የነበረው የኢትዮጵያዊያን ታክቲካዊ የበላይነት እንደሆነ ይገልጻሉ። ጠቅላይ ሚኒስትር ዶክተር ዐቢይ አህመድ በአንድ ወቅት “ታሪክን ለሚመረምር ትውልድ ዓድዋ ውስጥ ሕልውናን አፅንቶ የመኖር፣ ዓድዋ ውስጥ ዲፕሎማሲ፣ ዓድዋ ውስጥ ወታደራዊ ስትራቴጂ፣ ታላቅ ውስጣዊ የሕዝቦች ኅብረትና አንድነት፣ ጥበብና ተግባቦት፣ ፍቅርና መስጠት፣ ክብርና ጀግንነት ሞልቶና ሰፍቶ የነበረ መሆኑን እናያለን” ብለው ነበር።የአድዋ ድል ቱርፋቶች መልከ ብዙ፣ ቀለመ ደማቅ፣ አድማስ ዘለል ናቸው። አድዋ አገራዊ፣ አህጉራዊና ሉላዊ እሳቤን ለውጧል። በዚህ ጽሁፍ ግን የአድዋ ድል ቱርፋትን ከፓን አፍሪካዊነት አተያይ እንቃኛለን። አድዋ ድል ከኢትዮጵያዊያን ባለፈ ለለቀረው አፍሪካ፣ ሰፋ ሲልም ለመላው ጥቁር ሰብዓ ዘር ምን ፈየደ፤ ምንስ አተረፈ፣ ለኋላው ፓን አፍሪካዊነት ምን አበርክቶ ነበረው የሚሉ ተጠየቆች ሲፈተኙ ለዛሬዋና ለነገዋ አፍሪካ የሚበጁ ቁም ነገሮችን ነቅሶ ማውጣት ይቻላል። የአሜሪካው ሞርጋን ዩኒቨርሲቲ የፖለቲካ ሳይንስ ተመራማሪው ዶክተር ጌታቸው መታፈሪያ የአድዋ ድል “አንድም ቅኝ ገዥዎች ኃያልነታቸው በአፍሪካዊያን እንደሚፈተን የተገነዘቡበት፤ ሁለትም የአፍሪካ ዳያስፖራዎች የተስፋ ስንቅ የታጠቁበት ነው። ባርነት፣ ጭቆና፣ ማህበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ብዝበዛዎች እልባት እንዲያገኙ ደወል አቃጭሏል። ልክ ዳግማዊ ምኒልክ ኢትዮጵያዊያንን ካለአንዳች ልዩነት አሰባስበው ጠላትን ድል እንደነሱት ሁሉ አርቆ አሳቢ አመራር ካለ አፍሪካዊያን እኩልነት፣ ፍትሕና የህልም እንጀራ የሆነባቸውን ሁለንተናዊ አህጉራዊ ሠላም ማግኘት እንደሚችል ወኔ ቆሰቆሰባቸው” ብለዋል። ዕውቁ የኢትዮጵያ ታሪክ ተመራማሪው ፕሮፌሰር ሪቻርድ ፓንክረስት “የአድዋ ድል ዜና በአውሮጳ ኃያላን ዘንድ የጦር አደጋ ጋረጠ፤ ሮምን በመሰሉ የአውሮጳ ከተሞች የፖለቲካዊ ቀውስ ምጽዓት ቀረበ፤ የእንግሊዛዊያንን ሸውራራ እሳቤም በአንድ ሌሊት ቀየረ” ይላሉ። እንደ ፕሮፌሰር ሪቻርድ ፓንክረስት ጥናት አድዋ ከትግል ባሻገር በደቡብ አፍሪካ፣ በላቲን አሜሪካ ‘ኢትዮጵያዊነት’ የሚል ሃይማኖት አስተምሮ እንቅስቃሴ ያስጀመረ ታሪካዊ ከስተትም ነው። በአድዋ ድል ማግስት ደቡብ አፍሪካ ውስጥ በኢትዮጵያ ስም አያሌ አብያተ- ክርስቲያናት መታነጻቸውን ይዘረዝራሉ። ለአብነትም የተባበሩት ኢትዮጵያ የአፍሪካ ቤተ ክርስቲያን፣ የኢትዮጵያ ተልዕኮ በደቡብ አፍሪካ፣ የኢትዮጵያ ብሔራዊ ቤተ ክርስቲያን በደቡብ አፍሪካ፣ የቅዱስ ፍሊፕ ቤተ ክርስቲያን በደቡብ አፍሪካ፣ የኢትዮጵያ የምህላ ቤተ ክርስቲያን በደቡብ አፍሪካ እና የኢትዮጵያ ሰብዓ-ገነት የእግዚአብሄር መመስገኛ የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን የሚሉት ይገኙበታል። በተመሳሳይ የሚቺጋን ዩኒቨርሲቲ የታሪክ ፕሮፌሰር ሃሮልድ ማርክስ “ለጥቁር ዳያስፖራዎች የኢትዮጵያ ድል ጮራ የወቅቱ ክብርና ለነጋቸው የይቻላል መንፈስ ያስታጠቃቸው ልዩ ክስተት ሆነም” ይላሉ። ምዕራባዊያኑ በጥቁሮች ላይ ለዘመናት ያሳደሩትን ጥላቻ፣ ዘረኝነት፣ ንቀት እንዲያጤኑ፤ ማድረጉን ይጠቅሳሉ። በኒውዮርክ ዩኒቨርሲቲ የፖለቲካ ሳይንስ ተመራማሪው ፕሮፌሰር መስፍን አርዓያ በበኩላቸው አድዋን ልዕለ አውራጃዊ ምልከታ፣ ልዕለ ዘውግ አስተሳስብ የታየበት የጋራ ነጻነት ዓርማ ሲያደርጉት፤ ዕውቁ የታሪክ ሰው ፕሮፌሰር ላጲሶ ጌታሁን ድሌቦም አድዋን 'ኢምፔሪያሊዝምን ያሸነፈ ድል' በማለት ገልጸውታል። ‘የአድዋ ጦርነት’ በተሰኘው መፅሀፋቸው የሚታወቁት ፕሮፌሰሩ ሬሞንድ ጆናስ አንዳንድ የምዕራባዊያን አገራት የአድዋን ድል ለማንኳሰስ ቢሞክሩም ሙከራው ወንዝ እንዳላሻገራቸው ይጠቅሳሉ። ‘ታሪክ የተለየ ክስተትን ይወዳል’ የሚሉት ፕሮፌሰሩ አድዋ ተለምዷዊ ጉዞ የቀየሰ፣ ነባር ንግርን የለወጠ፣ ለአፍሪካዊያን ቅኝ ተገዥዎች የራስ መተማመን ጉልበት ያጎናጸፈ፣ በአጠቃላይ አድዋን የታሪክ ዑደትን የጨዋታ ሕግ የቀየረ ዕውነታ አድርገውታል። ፕሮፌሰሩ አክለውም ከአድዋ ድል ቱርፋት ሀተታቸው አድዋ አፍሪካን በዝባዥ ወራሪ ሃይልን ያስተማረ፣ ኢ-ሰብዓዊ ድርጊቶች በመላው ዓለም በበረቱበት በዛ ወቅት አጼ ምኒልክ ለምርኮኞቻቸው ያሳዩትን ርህራሄና ህዝቡን አስተባብሮ የመምራት ብልሀተቻው የታየበት ከዚህም ባሻገር ግን ለአፍሪካውያን ብሎም ለአፍሪካ አሜሪካውያን የፓን አፍሪካ እንቅስቃሴ ምልክት እና ለፓን አፍሪካን ራዕይ አቀንቃኞች ተምሳሌት ድል መሆኑን ጠቅሰዋል። የካናዳው ማክጊል ዩኒቨርሲቲ የፍልስፍና ምሁር ዶክተር ሜማይሬ ሜናሴማይ፤ አድዋ የማይቻል መሰል እውነት በገሃድ የታየበት ሁነት ነው፤ አዲስ ፖለቲካዊ ተጠየቅ የፈለቀበት፤ ታሪካዊ አድማስ የተከፈተበትም ዕለት እንደሆነ የሌሎች ምሁራንን ሃሳብ ይጋራሉ። በኢትዮጵያ ሕዝብ ታሪክ፣ ባሕልና አወቃቀር ጥናታቸው በስፋት የሚታወቁት ፕሮፌሰር ዶናልድ ሊቨን የአድዋ ዘመቻ ድል ፍሬ ለኢትዮጵያዊያን ብቻ ሳይሆን የሚሊዮን ጥቁሮች የኩራትና ወኔ ፏፏቴ ቅርስ እንደሆነ ይገልጻሉ። አድዋ ከአፍሪካዊያን ንቅናቄ መነሻነቱ ባሻገርም ለጥቁሮች መብት ታጋዩ ማርክስ ጋርቬይ “ኢትዮጵያ እውነተኛዋ የአባቶቻችን ምድር” በማለት ለ‘የምልሰተ አፍሪካ ንቅናቄ’ ቅስቀሳው ተጠቅሞበታል። እውቅ የጥቁር መብት ተሟጋቾች የሃይቲው ቤንቶ ሲልቫን፣ የምዕራብ ኢንዲያኖች ጆሴፍ ቪታሌን፣ እንዲሁም ቡከር ዋሽንግተን፣ ኢዳ ዌልስ፣ ዲ ቦይስ ‘የጺዮን ንጉስ’ ምልክት በማድረግ ለፀረ ቅኝ ግዛትና ዘረኝነት ትግል ቀስቅሰውበታል። በቅኝ ግዛት ቀንበር ስር ከነበሩ የአፍሪካና የላቲን አሜሪካ አገራት የነጻነት ታጋዮች መካከልም የናይጄሪያው ናምዲ አዝኪዌ፣ የጋናው ክዋሜ ንኩርማን፣ የኬንያው ጆሞ ኬንያታ፣ የጀማይካው ጆርጅ ፓድሞሬ በአድዋ ድል ዜጎቻቸውን በመቀስቀስና ከጎናቸው በማሳለፍ፣ ተከታዮችን አፍርተዋል። በአጠቃላይ ድሕረ አድዋ ድል ኢትዪጵያ ውስጥ ዘመናዊነት እንዲስፋፋ፣ የባቡር፣ ስልክ፣ ትምህርት፣ ፖስታ፣ ቴሌ፣ መንገድና ሌሎች መሰረተ ልማቶች እንዲዘረጉ፤ ኢትዮጵያ የትኛውም አፍሪካዊ አገር ያላገኘውን የራሷን የፖለቲካ ኢኮኖሚ እንድትመራ አስችሏታል። ታላቁ የአድዋ ድል ዘመናዊት ኢትዮጵያን ከጥንታዊ ታሪኳ ጋር ያዋደደ፤ የጥንቶቹን አባቶቻችን ጀግንነትና ለአገር ያላቸውን ፍቅር ያስመሰከረ፣ የነጻነት አይበገሬነት ወኔን ያሳዬ፣ የህዝቦች አንድነት ህያው ማሳያ ታሪካዊ ሁነት ነው። እናም አድዋ ለ’ፓን አፍሪካዊነት’ ጉዞ መሰረት ሆኗል፤ ቅኝ ግዛት እጣፈንታ አለመሆኑን አብስሯል። በርካታ የአፍሪካ አገራት ከቅኝ ግዛት ቀንበር ሲላቀቁ ከኢትዮጵያ ሰንደቅ ዓላማ ቀለማትን ተሻምተዋል። አድዋ በሌሎች አገሮች ሕዝቦች የነጻነት ትግል ተምሳሌት ሆኖ በተለይም የጥቁር ዓለም ህዝቦችን ያነሳሳ፣ የኢትዮጵያዊነት መንፈስ በዓለም አቀፍ ደረጃ እንዲቀነቀን ያስቻለ ድል ነው።ኃያላኑ የምዕራብ አገራት ኤምባሲዎቻቸውን በአዲስ አበባ ከፍተው ለኢትዮጵያ ነጻና ሉዓላዊነት ‘አሜን’ ብለው ዕውቅና ሰጥተዋል። በቅኝ ገዥዎች የአገዛዝ ፖሊሲያቸውን ጭምር እንዲመረምሩ አድርጓል። አድዋ ከድሉ ማግስት ኢትዮጵያ ሉዓላዊት አገር መሆኗ እንዲረጋገጥ እና ድንበሯን እንድትካለልም አስችሏታል፡፡ ኢትዮጵያ በዓለም አቀፍ መድረኮች እንድትታወቅ፣ ዝናዋ እንዲናኝና እንድትከበር ምክንያት ሆኗል፤ ለኢትዮጵያ የዲፕሎማሲ ማዕከልነት እርሾ ሆኗል። በዲፕሎማሲ ማዕከልነት ረገድ ኢትዮጵያ የአፍሪካ ሕብረት መቀመጫ ትሆን ዘንድ አድዋ ወሳኙ እርሾ ነበር። ቅኝ ያልተገዛች ብቸኛዋ አፍሪካዊት ሀገር፣ ለተቀረው አፍሪካ የነጻነት ትግል ፋና ወጊ እንድትሆን በማድረጉ ትልቅ ሚና ነበረውና!! አፍሪካ ሕብረት እና ፓን አፍሪካዊነት የአፍሪካ አንድነት ድርጅት በ1955 ዓ.ም በ32 ሃገራት አባልነት ተመሰረተ። በቅርቡ በአፍሪካ ሕብረት ቅጥር ግቢ የመታሰቢያ ሃውልት የቆመላቸው (በ32ኛው የሕብረቱ መሪዎች ጉባኤ ወቅት) ቀዳማዊ አፄ ሃይለስላሴና ካቢኒዎቻቸው ለአፍሪካ አንድነት ድርጅት መመስረት ትልቅ ሚና ነው። ሕብረቱ ንጉሰ ነገስቱ ለአፍሪካ ነፃነትና አንድነት ላደረጉት ድጋፍና ለሕብረቱ መመስረት ለተጫወቱት ሚናን ታሳቢ በማድረግ መታሰቢያ ሐውልት አቁሞላቸዋል።የአፍሪካ ሕብረት የአህጉሪቷ ሁለንተናዊ ጉዳይ የበላይ ጠባቂ ነው። የፓን አፍሪካዊነት ውጤት የሆነው ይህ ተቋም ካሉት ተልዕኮዎች መካከል አህጉራዊ ሰላም፣ ፀጥታና ደህንነት ማረጋገጥ ዕድገትና ብልጽግናን ማበረታታት ነው። በእስካሁኑ እርምጃው ለአህጉሪቷና ሕዝቦቿ ሁለንተናዊ ደህንነትና ልማት አበርክቶቱ የሚተቸው ሕብረቱ በቅርብ ዓመታትም አፍሪካን ወደ በለጸገች አህጉር ለማሸጋገር የ2063 አጀንዳ ነድፎ ጉዞ መጀመሩ ይታወቃል። ይህን ሕልም ዕውን ለማድረግ “የሰላምና ደህንነት መዋቅሩን በበላይነት መምራት ይገባዋል” የሚሉ ወገኖች ግን ሕብረቱ ከአፍንጫው ሥር ያለውን ክፍለ አህጉራዊ ሰላምና ደህንነት መምራት ተስኖታል በማለት ይሞግታሉ። “ደጅ አስከባሪነቱን ተነጠቀ?” እንዴ ሲሉም ይጠይቃሉ።በአፍሪካ ጸጥታና ደህንነት ለማረጋገጥ መሪዎቹ በማህበረሰባቸው ውስጥ የፖለቲካን መነጣጠል ያጠበበ አካባቢ መፍጠር እንዳለባቸው ምሁራን ይመክራሉ። የምርጫ ኮሚሽኖችን በራስ ፍላጎት መቀየድ፣ በፓለቲካዊ ሐሳብ ልዩነቶች ሁሉን ማግለል ለአምባገነን መሪዎች መፈጠር ምክንያት ይሆናል። እናም በአህጉሪቷ የግጭት መንስኤ የሚያጠኑ ጠንካራ ተቋማት መገንባት አካታች ዴሞክራሲያዊ ምህዳር በመፍጠር አህጉራዊ ቁልፍ ጉዳዮችን ዕልባት ከተበጀላቸው የ2063 የአህጉራዊ መዋቅራዊ ሽግግር አጀንዳ ማሳካት ይቻላል። እናም የአፍሪካ መንግስታት ከህዝብ ጋር በተዋዋሉት ፖለቲካዊ ውል መሰረት በቅድሚያ መታደስ ያሻቸዋል። የወቅቱ ነባራዊ ሁናቴ የአፍሪካ ሕብረት ጸጥታና ደህንነቱን በበላይነት የመቆጣጠር ተስፋ ፓን አፍሪካን እንደ አካል ከመጠየቅ በላይ ይጠጥራል። የመሪዎች ጉባዔ እና ፓን አፍሪካዊነት የዘንድሮው የአፍሪካ ሕብረት የመሪዎች ጉባዔ "የአፍሪካ ነፃ የንግድ ቀጣና ስምምነት ትግበራን ማፋጠን" በሚል መሪ ሀሳብ የካቲት 11 እና 12 በአዲስ አበባ ተደርጓል። የጠቅላይ ሚኒስትሩ የውጭ ግንኙነት ፖሊሲ አማካሪ አምባሳደር ታዬ አፅቀሥላሴ ስለዘንድሮው ጉባዔ በሰጡት ማብራሪያ ኢትዮጵያ ውስጣዊ ችግር ወጥታ ጉባዔውን በስኬት መስተናገዷ ብቻ ሳይሆን በሰሜን ኢትዮጵያ የነበረው ጦርነት የተፈታበት መንገድ ኢትዮጵያ አሁንም የአፍሪካን ችግር በአፍሪካ የመፍታት አርዓያነቷን ያሳዬ አጋጣሚ መሆኑን ጉባኤው በአድናቆት አውስቶታል። የአፍሪካ ሕብረት ኮሚሽን የፖለቲካ ጉዳዮች፣ ሰላም እና ፀጥታ ዘርፍ ኮሚሽነር አምባሳደር ባንኮሌ አዲዎዬ በዘንድሮው መሪዎች ጉባዔ በኢትዮጵያ ለተደረሰው የሰላም ስምምነት ትልቅ አድናቆት የተቸረ እንደነበር ገልፀዋል። የኢትዮጵያ የሰላም ሂደት ተሞክሮ በ2063 የአፍሪካ የልማት አጀንዳ ውስጥ አንዱ በሆነው የተኩስ ድምፅ የማይሰማበት አፍሪካን ዕውን የማድረግ ግብ ማሳያ መሆኑንም እንዲሁ። ኢትዮጵያ ተመራጭ የዲፕሎማሲ ማዕከል መሆኗን ያሳየችበት፣ በአንዳንድ ዓለም አቀፍ ሚዲያዎች ይሰራጩ የነበሩ የተዛቡ ዘገባዎች ትክክለኛ መልክ የያዙበት እንደነበር በመግለጫው ተወስቷል። ጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢይ አህመድ በመሪዎቹ ጉባኤ የመክፈቻ ንግግራቸው ከ60 ዓመታት በፊት የአፍሪካን ትብብር ለማረጋገጥ የአፍሪካ አንድነት ድርጅትን የመሰረቱ ቀደምት አፍሪካውያንን ራዕይ አድንቀው የአፍሪካን መፃኢ ዕድል ብሩህ ለማድረግ ከቀደምት አባቶች አንድነት መማር እንደሚያሻ የቀዳማዊ አፄ ኃይለስላሴን ንግግር አውስተው ነበር። ኢትዮጵያ የአየር ንብረት ለውጥን ጨምሮ የአህጉሪቱን ፈተናዎች በአፍሪካዊ ትብብር መቋቋምና መፍታት እንደሚቻል የአረንጓዴ አሻራ መርሃ ግብርን ጠቅሰዋል። በተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት አፍሪካ ቋሚ መቀመጫ እንድታገኝ መጠየቃቸውና የዓለም አቀፉን ሚዲያ የተንሸዋረረ አተያይ ለመቀልበስ አፍሪካ አቀፍ ሚዲያ ማቋቋም እንደሚያስፈልጋት መጠቆማቸው ኢትዮጵያ ለፓን አፍሪካኒዝም ያላትን ቁርጠኝነት የሚያሳይ እንደሆነ አምባሳደር ታዬ ያነሳሉ። ይህ ብቻ ሳይሆን ኢትዮጰያ የአፍሪካ አመራር ልህቀት አካዳሚ መገንባቷ፣ ዘንድሮም ለመጀመሪያ ጊዜ የፓን አፍሪካ ጉባዔ ማዘጋጀቷ፣ የፓን አፍሪካ ወጣቶች ጉባዔ መመስረት እንዳለበት መጠየቋም ሌላው የፓን አፍሪካዊነት መሪነቷን አሁኑም ማስቀጠሏን ማሳያ እንደሆነ አምባሳደር ታዬ ጠቅሰውታል። የአፍሪካ ሕብረት ኮሚሽን የፖለቲካ ጉዳዮች፣ ሰላም እና ፀጥታ ዘርፍ ኮሚሽነር አምባሳደር ባንኮሌ አዲዎዬ አፍሪካ የሰላምና ፀጥታን በዘላቂነት ለማረጋገጥ በመንግስታቱ ድርጅት በኩል በቂና ተመጣጣኝ የፋይናንስ ድጋፍ እንደምትሻ፣ የሰላም ማስከበር ስምሪቶች ስኬታማነት ፋይናንስና በጀት ጉዳይ ትኩረት እንዲሰጠውና እንደ ፀጥታ ምክር ቤት አፍሪካም የራሷ አቅሙ የጎለበተ ተቋም መገንባት እንደሚጠበቅባት፣ መፈንቀለ መንግስትን ጨምሮ ኢ-ሕገ መንግስታዊ አካሄዶችን ህብረቱ አሁንም በፅኑ እንደሚያወግዝ ጠቁመው ነበር። በአፍሪካ ግጭት አፈታት ሂደቶች ጥበብና ብልሃት ያላቸውን አፍሪካዊ ወጣቶችን ጨምሮ ሁሉንም ህብረተሰብ ክፍል ማሳተፍ፣ አሳቢያንንና ምሁራንን ጥምረት በመፍጠር ተግባርና ንድፈ ሀሳብን በማጣጣም ውጤታማ ስራ ማከናወንና ዲፕሎማሲያዊ ስራን ማፋጠን እንደሚያም እንዲሁ። በተመሳሳይ ከኢኮኖሚ አንጻር የአፍሪካ ሕብረት ኮሚሽን የመሰረተ ልማትና ኢነርጂ ኮሚሾነር ዶክተር አቡ ዘይድ አማኒ ደግሞ በሃይል፣ በትራንስፖርትና በዲጂታላይዜሽን ረገድ አፍሪካን እድገት ለማሳለጥ ስርዎችን አንስተዋል። ለአብነትም በአፍሪካ ሁለንተናዊ ዕድቷን ለማረጋገጥ አፍሪካ አቀፍ አንድ የኤሌክትሪክ ኃይል ገበያ እንዲኖርም ፍኖተ ካርታ መቀረፁን፣ ለአፍሪካዊያን ትስስር ለማሳለጥ በትራንስፖርት ዘርፍም በ35 ሀገራት የአንድ የአየር ትራንስፖርት ገበያ መፈጠሩን፤ በዲጂታላይዜሽን በኩልም በሁለም መስክ አፍሪካ አቀፍ የጋራ ገበያ እንዲፋጠን የሚያስችሉ ስራዎች እየተከናወኑ መሆኑን ጠቅሰዋል። እነዚህ ተግባራትም ለአፍሪካ ነፃ የንግድ ቀጣና ትግበራን ለማፋጠን የሚኖራቸውን ሁነኛ አስተዋጽኦ አብራርተዋል። በጉባዔው መዝጊያ ላይ የአፍሪካ ሕብረት ኮሚሽን ሊቀመንበር ሙሳ ፋኪ መሃማት እና ተመራጩ የአፍሪካ ሕብረት ሊቀመንበር የኮሞሮሱ ፕሬዚዳንት አዛሊ አሱማኒ በሰጡት መግለጫ፤ በ2023 አፍሪካ ሰላምና ፀጥታ ማረጋገጥ እና የአፍሪካ ነፃ ንግድ ቀጣና ትግበራን ቀዳሚ አጀንዳ አድርገው እንደሚሰሩ ገልጸው ነበር። አፍሪካ ያላት የተፈጥሮ ሀብት ማልማትና የንግድ ትስስሯን በማጠናከር ሁለንተናዊ ልማቷን ለማረጋገጥ፣ አህጉራዊ ነፃ ንግድ ቀጣናውን ትግበራን ማሳለጥ፣ የአፍሪካ ድምፅ በዓለም አቀፉ ማህበረሰብ ይሰማ ዘንድ በፀጥታው ምክር ቤት አባል እንድትሆን መጎትጎትን ጠቃቅሰዋል። አፍሪካ ዘላቂ ሰላምና ፀጥታ ለማረጋገጥ የዓለም አቀፉ ማህበረሰብ እየሰጠ ያለው የገንዘብ ድጋፍ ኢ-ፍትሃዊነት መስተካከል እንዳለበትም የሰራ ኅላፊዎቹ በተደጋጋሚ አንስተዋል። አፍሪካ ለነገዋ የአድዋ ድልን ፓን አፍሪካዊነት እርሾ ብትጠቀምስ ኢትዮጵያ ለአፍሪካና ለመላው ጥቁር ሕዝቦች የነፃነት ቀንዲልነቷ በታሪክ መዛግብት ሰፍሯል። ለአፍሪካና ለጥቁር ሕዝቦች ታሪክና ሥልጣኔ፣ ቅርስና ባህል፣ ነጻነትና መብት ያደረገችውን ተጋድሎ ጉምቱ ፓን አፍሪካዊያኑ ይስማሙበታል። ከደቡብ አፍሪካው የነጻነት ታጋይ ኔልሰን ማንዴላ እስከ ኦሊቨር ታምቦና ታቦ ምቤኪ፣ ከዚሙባቡዌው ፕሬዚደንት ሮበርት ሙጋቤ እስከ ሴኔጋላዊው ሴዳር ሴንጎር፣ የኬኒያው ፕሬዝዳንት ኡሁሩ ኬኒያታና ሌሎችም የአፍሪካ መሪዎች ኢትዮጵያ ‘‘የአፍሪካ እናት” ሲሉ ደጋግመው ገልጸዋታል። ኔልሰን ማንዴላ የነጻነት ረጅሙ ጉዞ (Long Walk to Freedom) በተሰኘ ግለ ታሪካቸው ‘‘ኢትዮጵያ በልቤ ውስጥ ሁልጊዜም ልዩ ቦታ አላት፤ የፈረንሳይን፣ እንግሊዝንና አሜሪካንን በጥምር ከምጎበኝ ወደ ኢትዮጵያ ሄጄ ኢትዮጵያን መጎብኘት የበለጠ ይስበኛል፣ ትልቅ ደስታንም ይሰጠኛል” ብለዋል። ኢትዮጵያ የአፍሪካ የታሪክና የሥልጣኔ መሠረት ናት ብለው ያምናሉ። የቀድሞ የኬንያ ፕሬዚዳንት እሁሩ ኬኒያታ በጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢህ አህመድ በዓለ ሲመት ወቅት ‘‘ኢትዮጵያ የአፍሪካ እናት’ ብለዋታል። የኡጋንዳው ፕሬዚዳንት ዩዌሪ ሙሴቪኒ በአንድ ወቅት በአድዋ ድል ክብረ በዓል ላይ ተገኝተው "የአድዋ መሬት የተቀደሰ ነውና ጫማዬ ላወልቅ ግድ ይለኛል" ብለው ነበር። አድዋ የአፍሪካ ቅዱስ መሬት፣ ለቅኝ ግዛት አቀንቃኞች ሃፍረት ምንጭ እንደሆነ አስረድተው ነበር። መቀመጫውን ደቡብ አፍሪካ ሚድራድ ከተማ ያደረገው የፓን አፍሪካኒዝም ምክር ቤት ፕሬዝዳንት ፎርቹን ቻሩምቢራ ምክር ቤቱ የአፍሪካ ሕብረት የሚያወጣቸውን ፖሊሲዎችና ፕሮግራሞቾ ትግበራ መከታተልና የአፈፃፀም ክፍተቶችን መጠቆም፣ የዴሞክራሲ ተቋማት ግንባታና የዴሞክራሲ ባህል ማጎልበት፣ የአፍሪካዊያን ድምፅ የሚሰማባቸውን የጋራ መድረኮች ማመቻቸትና ሀሳብ የማንሸራሸር ዕድል በመፍጠር የተሰበሰቡ ምክረ ሀሳቦችን ለሕብረቱ አስፈፃሚ አካል የማቅረብ ተልዕኮ ይዞ እንደሚሰራ ይገልጻሉ። የአፍሪካ አንድነት ድርጅት በአውሮፓዊያኑ 1963 ሲቋቋም ዋናው ዓላማው ፖለቲካዊ ትብብር እንደነበር ገልፀው፣ አሁናዊ አፍሪካውያን ግን ከፖለቲካው ባለፈ በመካከላቸው ኢኮኖሚ ትስስር እንደሚያስፈልጋቸው ይጠቅሳሉ። ለዚህ ደግሞ ከቅኝ ገዥዎች አዕምሯዊ እስር ቤት ወጥተው በፖን አፍሪካዊነት እሳቤ መራመድ እንደሚገባቸው አንስተዋል። ይሄውም የአፍሪካ ሀገራት ከቀድሞ ቅኝ ገዥዎቻቸው ጉያ ከመርመጥመጥ፣ ባህልና ኩራታቸው ከቅኝ ገዥዎቻቸው እሳቤ ከመቅዳት በበይነ አፍራካ አካሄድ፣ በፓን አፍሪካዊነት መርህ ሊንቀሳቀሱ እንደሚገባ ያነሳሉ። ጠቅላይ ሚኒስትር ዐቢይ አህመድ በፓን አፍሪካ ፎረም ላይ ባደረጉት ንግግር የአፍሪካ አመራር ልህቀት አካዳሚ በአፍሪካ ወጣት መሪዎችን ለማፍራትና ለፓን አፍሪካዊነት መጠናከር ዐይነተኛ ሚነ እንዳለው ጠቅሰው፤ ኢትዮጵያም ለፓን አፍሪካዊነት ማንሰራራት የነበራትን ታሪካዊ የመሪነት ሚና አሁንም አጠናክራ እንደምትቀጥል አረጋግጠው ነበር። ፎረሙ የፓን አፍሪካ መንፈስ እና የአፍሪካ አንድነትን እንደ አዲስ ትንሳዔው እንደሚያበስርም እንዲሁ። ሀገራት ከሰው ሰራሽ መልክዓ ምድራዊ የወሰን ሃሳብ መስመሮች፣ ከርዕዮተ ዓለም አጥሮች ወጥተው የተባበረች እና የበገለፀገች አፍሪካን ዕውን ለማድረግ አጀንዳ የሚቀርጽ፣ ተሻጋሪ ሃሳብ የሚያፈልቅ ችግር ፈች አፍሪካዊ ትውልድ መገንባት አስፈላጊ መሆኑንም ጠቅሰዋል። የቀድሞ የደቡብ አፍሪካ ፕሬዝዳንት ታቦ ምቤኪም የቀጣይ አፍሪካ መጻዒ ዕድልን በአድዋ ድል እርሾዎችን ተጠቅሞ መወሰን እንደሚያስፈልግ፣ የጥቁሮች አኩሪ ታሪኮችን ለትውልድ ማስተማር፣ ወጣቱን በፓን አፍሪካዊ ቅኝት መቅረጽ እንደሚያስፈልግ ይጎተጉታሉ። የአድዋ የኢትዮፐያ ትንሳዔ የአፍሪካ ትንሳኤ መሆኑን የገለጹትም ለዚህ ነው። “ኢትዮጵያዊያን እንዳደረጉት መላ ህብረተሰቡን ካንቀሳቀስን እናሸንፋለን። ግን ምን ያህሎቻችን የተማርን ሰዎች ስለ አድዋ እና ኢትዮጵያ ታሪክ እናውቃለን። በ2004 ሃይቲ 200ኛ 'ዓመቷን የነጻነት ቀኗን አክብራ ነበር። የሃይቲ ዜጎች ከአፍሪካ በባርነት የተወሰደዱ ሰዎች ናቸው። ሶስት ግዛተ አጼዎችን /ስርዓት መንግስታትን/ አሸንፈዋል። የብሪታኒያን፣ ስፔን እና በመጨረሻም ፈረንሳይን ሶስት ስርዓተ መግስታትን ያሸነፉ ጥቁሮች ታሪክ ነውና። ይህን ታሪክ መተረክ አለብን። በ18ኛው ክፍል ዘመን የሃይቱ፣ በ19ኛው ክፍለ ዘመን የአድዋና በ20ኛው ክፍለ ዘመን የደቡበ አፍሪካ አፓርታይድ ትግል የተገኙ ድሎች ታሪክ መንገር አለብን። እርስ በርስ የተሳሰሩ የአፍሪካዊያን የነጻነት ታሪኮች ናቸው። ትልቁ እንደ አህጉር ያለብን ከፍተት እኛ አፍሪካዊያን ወጣቶች ስለራሳቸው እንዲያውቁ እና እንዲነሳሱ ማስቻል ላይ ነው። ስለራሳቸው እንድንኮራና ስለማንነታቸው ያላቸው ስሜት በማነሳሳት አፍሪካዊያን ወጣቶች አህገሪቱ ሁለንተናዊ ሽግግር እንድታመጣ ማስቻል ይገባል። አድዋ ተጠቂዎች ሳይሆን አሸናፊዎች እንደምንሆን አሳይቶናል። አድዋን መዘከር የሚያስፈልገውም ለዚህ ነው" ነበር ያሉት።