ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ነቲ ስለምንታይ ኣብ ዱባይ ተርእዮታት ብርቱዕ ዝናብ ከጋጥማ ከም ዝጸንሐ ዝለዓል ሕቶ ዘረድእ ምትእስሳር ከምዘለዎ ሓደ ሓድሽ መጽናዕቲ ኣመልኪቱ'ሎ። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ኣብ ብዙሕ ቦታታት ብተደጋጋምን ዝያዳ ጽዑቕን ጽንኩር ኵነታት ኣየር ንኽስዕብ ምኽንያት ይኸውን ኣሎ። ንምዃኑ ንማዕበል ሙቐት፡ ድርቂ፡ ባርዕ በረኻን ውሕጅን ብኸመይ እዩ ዘጋድዶ? ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ምስ ጽንኩር ኵነታት ኣየር ዝተኣሳሰረሎም ኣርባዕተ መገድታት ዝስዕቡ እዮም። ዝያዳ ሓያል ዝናብ ኣብ ማእከላይ ዓቐን ሙቐት ዝፍጠር ነፍሲ ወከፍ ወሰኽ 1 ዲግሪ ሰሊሽየስ፡ ኣብ ከባቢ ኣየር ኣስታት 7 ሚእታዊት ዝያዳ ጠሊ ክሕዝ ይኽእል። እዚ ድማ ሓደሓደ ግዜ ኣብ ሓጺር ግዜን ኣብ ዝነኣሰ ቦታን ዝያዳ ነጠብጣብን ብርቱዕ ዝናብን ከስዕብ ይኽእል። ተመራመርቲ፡ ተፈጥሮኣውን ሰብኣውን ጠንቅታት ኣብ ግምት ብምእታው ነብሲወከፍ ጽንኩር ኵነታት ኣየር ምስ ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ክተሓሓዝ ይኽእል ድዩ ኣይክእልን ንዝብል ዳህሲሶም። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ኣብ ጉዳይ እቲ ኣብ ሚያዝያ 2024 ኣብ ዱባይ፡ ሕቡራት ኢማራት ዓረብን ዖማንን ዝወረደ ብርቱዕ ዝናብ ክሳብ ክንደይ ተራ ከም ዝነበሮ ብልክዕ ንምድምዳም ኣጸጋሚ ነይሩ። እዚ ዝዀነሉ ምኽንያት ድማ ኣብቲ ዞባ ብርቱዕ ዝናብ ዝዘንብ ሳሕቲ ስለዝዀነ ነቶም ተመራመርቲ ውሑድ ታሪኻዊ ምንጽጻር ጥራይ ክገብሩ ስለዝደረኾም እዩ። እዞም ተርእዮታት ግን ካብ 10-40 ሚእታዊት ዝኸበዱ እናዀኑ እዮም፤ ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ድማ እቲ ዝያዳ መንቀሊ ከምዝኸውን ጕጅለ ዎርልድ ዌዘር ኣትሪብዩሽን (WWA) ይሕብር። ኣብ ተመሳሳሊ ወርሒ ጽንኩር ውሕጅ ኣብ ገለ ክፋል ምብራቕ ኣፍሪቃ ኣጋጢሙ’ሎ። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ኣብቲ ፍጻመ እንታይ ተራ ከም ዝነበሮ ብልክዕ ንምግላጽ ገና ክኸውን ይኽእል’ዩ። ግን ከኣ ኣብ ተመሳሳሊ ዞባ ኣብ ጥቅምትን ሕዳርን 2023 ዝዘነበ ብርቱዕ ዝናብ፡ ውህደት ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ‘ህንዳዊ ውቅያኖስ ዳይፖል’ ብዝብል ዝፍለጥ ተፈጥሮኣዊ ተርእዮ ኵነታት ኣየርን ከምዘጋደድዎ ዎርልድ ዌዘር ኣትሪብዩሽን ይገልጽ። ሰሜናዊ ክፋል ሊብያ ኣብ መስከረም 2023 ብኣዝዩ ሓደገኛ ውሕጅ ተሃሪሙ ነይሩ። እቲ ብርቱዕ ዝናብ ክሳዕ 50 ዕጽፊ ብለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ዝተፈጥረ ክኸውን ተኽእሎ ዘሎ ኰይኑ፤ ንዓመታት ዝቐጸለ ፖለቲካዊ ዘይምርግጋእ ድማ ነቲ ንኸምዚ ዝኣመሰለ ፍጻመታት ኣቐዲምካ ንምድላው ዝግበር ጻዕርታት ዓንቂፍዎ። ብደረጃ ዓለም፡ ንጥፈታት ደቂ ሰባት ዘንቀሎ ኣብ መብዛሕትኡ ከባቢታት ተርእዮታት ብርቱዕ ዝናብ ዝያዳ ተደጋጋምን ጽዑቕን ኰይኑ ከምዘሎ ኣብ ጉዳይ ኩነታት አየር ዝሰርሕ ኣካል ሕቡራት ሃገራት ዝዀነ ኣይ.ፒ.ሲ.ሲ [ኢንተር ገቨርንመንታል ፓነል ኦን ክላይመት ቸንጅ - IPCC] ይሕብር። እዚ ኵነታት ከኣ ምስቲ ኣብ መጻኢ ዝህሉ ዋዒ ብዘለዎ ክቕጽል ምዃኑ ኣይ.ፒ.ሲ.ሲ ይገልጽ።. 22-*22ዝያዳ ውዑይን ዝነውሐን ማዕበል ሙቐት ኣብ ማእከላይ ሙቐት እትፍጠር ዋላ ንእሽቶ ወሰኽ፡ ኣዝዩ ዝኸፍአ ዋዒ ኣብ ምስዓብ ዓቢ ለውጢ እያ ተምጽእ። ዝርገሐ መዓልታዊ ሙቐት ናብ ዝለዓለ ዋዒ ይሰጋገር፤ እዚ ድማ ዝወዓየ መዓልታት ክዛይድን ክጽዕቕን ይገብሮ። ኣብ መላእ ዞባ ሳሕል ኣፍሪቃ ኣዝዩ ዝሓሰመ ማዕበል ዋዒ ኣብ ዝነበረሉ ኣብ መጀመርታ ሚያዝያ 2024፡ ኣብ ማሊ ሙቐት 48.5 ዲግሪ ሰሊሽየስ በጺሑ ነይሩ። እዚ ድማ ብዝሒ ናብ ሆስፒታላት ዝኸዱ ሰባትን ሞትን ከምዘስዓበ ይግለጽ። እዚ ደረጃ ዋዒ ከኣ ሰባት ዘንቅልዎ ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ እንተዘይህሉ ክመጽእ ኣይምኸኣለን ዝብል ጕጅለ ዎርልድ ዌዘር ኣትሪብዩሽን ዓለም እናወዓየት ክሳብ ዝኸደት ድማ ዝያዳ ልሙድ ከምዝኸውን ኣጠንቂቑ። ኣብ ብዙሕ ቦታታት ዓለም ማዕበል ሙቐት ዝጸንሐሉ እዋን እናነውሐ ይኸይድ ኣሎ። ዝተናውሐ ለውጢ ከባብያዊ አየር፡- ምስ ኣብ ሓደ እዋን ዝረአ ዝዀነ ክስተት ድርቂ ምትእስሳር ከቢድ ክኸውን ይኽእል እዩ። ቀረብ ማይ ኣብ ሙቐትን ዝናብን ጥራይ ዝምርኮስ ኣይኰነን፤ ተፈጥሮኣዊ ስርዓታት ኵነታት ኣየር እውን ወሳኒ ተራ ይጻወት። ኣብ መጀመርታ 2024 ኣብ ደቡባዊ ኣፍሪቃ ዘጋጠመ ድርቂ ነዚ ዘርእይ እዩ ነይሩ። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ዘበገሶ ማዕበል ሙቐት ግን ሓመድ ክነቅጽ ብምግባር ንድርቂ ከጋድዶ ይኽእል እዩ። እዚ ከኣ ነቲ ኣብ ላዕሊ ዘሎ ኣየር ብቕልጡፍ ከም ዝውዒ ብምግባር ብርቱዕ ሙቐት የስዕብ። ኣብ እዋን ውዑይ ኵነታት ኣየር ብፍላይ ካብ ሓረስቶት ጠለብ ማይ ስለዝውስኽ ኣብ ቀረብ ማይ ዝያዳ ጸቕጢ የስዕብ። ዞባ ቀርኒ ኣፍሪቃ ን40 ዓመታት ዝኸፍአ ድርቂ ስለዘጋጠሞ ኣብ ገለ ክፋሉ ኣብ መንጐ 2020ን 2022ን ተኸታተልቲ ሓሙሽተ ፍሹላት ወቕትታት ዝናብ ከምዘጋጠመ ይፍለጥ። እዚ ድማ ኣብ ሶማልያ ጥራይ 1.2 ሚልዮን ህዝቢ ክመዛበል ምኽንያት ኰይኑ። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ንኸምዚ ዓይነት ድርቂ ብውሑዱ ብ100 ዕጽፊ ክዓቢ ከምዝገበሮ ጕጅለ ወርልድ ዌዘር ይሕብር። ደቂ ሰባት ዘንቀልዎ ምውሳኽ ሙቐት እውን ናይቲ ኣብ ካልኣይ መፋርቕ ዓመት 2023 ኣብ ጫካ ኣማዞን ዘጋጠመን ብውሑድ ኣብ ውሽጢ ፍርቂ ዘመን ዝኸፍአን ድርቂ ቀንዲ መበገሲኡ እዩ ነይሩ። ንባርዕ ጫካ ዘጋድድ ነዳዲ ባርዕ ሓዊ ኣብ ብዙሕ ክፋላት ዓለም ብተፈጥሮኣዊ መንገዲ የጋጥም እዩ። ለውጢ ከባብያዊ አየር፡ ንሓደ ዝዀነ ክስተት ባርዕ በረኻ ኣስዒቡ ወይ ኣጋዲዱ ድዩ ዝብል ንምፍላጥ ኣጸጋሚ እዩ። ምኽንያቱ ካልኦት ረቛሒታት እውን ወሰንቲ ስለዝዀኑ። ግን ከኣ ለውጢ ኩነታት አየር እቲ ባርዕ በረኻ ንኽዝርጋሕ ዝምችእ ኵነታት ኣየር ናይ ምፍጣር ተኽእሎ ከምዘለዎ ኣይ.ፒ.ሲ.ሲ የመልክት። ከቢድን ነዊሕ ዝጸንሕን ሙቐት ካብ ሓመድን ኣትክልትን ኣዝዩ ዝለዓለ መጠን ጠሊ ይመጥጥ። እቶም ከምዚ ዝበሉ ደረቕ ኵነታት ከኣ ንሓዊ ነዳዲ ይህቡ። ብፍላይ ሓያል ንፋስ ኣብ ዝህልወሉ እቲ ባርዕ ንምእማኑ ብዘጸግም ፍጥነት ክዝርጋሕ ይኽእል። ምውሳኽ ዋዒ ኣብ ሰሜናዊ ጫካታት ዓለም በርቂ ናይ ምፍጣር ተኽእሎታት ንክውስኽ እውን ምኽንያት ክኸውን ይኽእል፤ እዚ ድማ ባርዕ ክለዓል ይገብር። ካናዳ ኣብ ቀረባ ካብ ዝረኣየቶም ወቕቲታት ባርዕ በረኻ እቲ ዝኸፍአ ኣብ 2023 ዘጋጠማ ኰይኑ ኣስታት 18 ሚልዮን ሄክታር (45 ሚልዮን ኤከር) ተቓጺሉ። ኣብ መጻኢ ብዓለም ደረጃ ጽንኩር ባርዕ ጫካታት ብተደጋጋምን ጽዑቕን ክኸውን ተኽእሎታት ከምዘሎ ፕሮግራም ኣከባቢ ሕቡራት ሃገራት ይሕብር። እዚ ድማ ምቅይያር ኣጠቓቕማ መሬትን ለውጢ ኩነታት አየርን ተደሚሮም ዘምጽእዎ ሳዕቤናት እዩ። ክሳብ 2100 ቍጽሪ ናይቶም ኣዝዮም ጽንኩራት ባርዕ ክሳብ 50 ሚእታዊት ክውስኽ ከምዝኽእል ፕሮግራም ኣከባቢ ሕቡራት ሃገራት ይእምት።

  አዲስ አበባ/ሚያዚያ/18/2016/ኢዜአ/ ብሄራዊ ዓብዪ ኮሚቴ ሓምለዋይ አሰር ኣብ ክልል ኦሮሚያ ዞባ ምብራቕ ሸዋ ወረዳ ኣደኣ ኣብ ዝርከብ ጣብያ ፈልሲ ጎዲኖን ኣብ 2015 ዓ.ም ኣብ ጣብያ ጉበሳዬ ኣብ 92 ሄክታር መሬት ኣብ ዝተተኸሉ ፈልስታትን ዑደት ገይሩ። ብሄራዊ ዓብዪ ኮሚቴ ሓምለዋይ አሰር ንቕድመ-ምድላው ተኸላ ፈልሲ 2016 ዓ.ም ገምጊሙ። መርሃ ግብሪ ተኸላ ፈልሲ ንምክያድ ኣብ ዝተረፉ ስራሕቲ 'ውን ዘተ ተሳሊጡ። ኣብ ጣብያ ፈልሲ ጎዲኖ 27 ዓይነት ዓሌታት ፈልሲ ከምዘለዉን ናብ 80 ንዝፅግዑ ነበርቲ እቲ ከባቢ ዕድል ስራሕ ከምዝተፈጠረን ኣብቲ ዑደት ከምዝተገለፀ መረዳእታ ሚኒስቴር ግብርና የመላኽት።

  ኣዲስ ኣበባ/ሚያዝያ 17/2016 (ኢዜኣ) ንናይ ሎሚ ዘበን መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር እኹል ፈልሲ ከምዝተዳለወ ኣብቲ ዝገበሮ ዑደት ከምዘረጋገፀ ጉጅለ ሱፐርቪዥን ትካላት ፌዴራል ኣፍሊጡ። ቀዳማይ ሚኒስትር ኣብይ ኣሕመድ (ዶ/ር) ኣፈፃፅማ ስራሕ መንግስቲ 6 ኣዋርሕ በጀት ዓመት 2016 እንትግምግሙ ጉጅለ ሱፐርቪዥን ትካላት ፌዴራል ተጣይሹ ትኹረት ኣብ ዝተውሃቦም ዓውድታት ዑደት ንክገብር ኣንፈት ከምዘቕመጡ ዝዝከር እዩ። በዚ እውን ሚኒስቴር ፕላንን ልምዓትን ዘተሓባብሮ ጉጅለ ሱፐርቪዥን ትካላት ፌዴራል፤ ሚኒስቴር ግብርና፣ ምድላው መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር ቀፃሊ ክረምትን ስራሕቲ ኣብ ዝሓለፈ ዓመት ዝተተኸሉ ፈልስታትን ልምዓት ወሓዝትን ዘለውዎ ብርክን ተዓዚቡ። ኣብ ሚኒስቴር ግብርና መራሕ ፈፃሚ ስራሕ ሓለዋን ኣጠቓቕማን ሃፍቲ ተፈጥሮ ኣይተ ፋኑሴ መኮንን፤ ኢትዮጵያ ኣብ መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር ዜጋታት ብምስታፍ ለውጢ ከባብያዊ ኣየር ንምክልኻልን ውሕስና ምግቢ ንምርግጋፅን ዝተባብዑ ውፅኢታት እናመዝገበት እያ ኢሎም። ብመበገሲ ሓሰብ ቀዳማይ ሚኒስትር ኣብይ ኣሕመድ (ኢዜኣ) ኣብ 2011 ዓ/ም ብዝተጀመረ መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር ክሳብ ሕዚ 32 ነጥቢ 5 ቢልዮን ፈልስታት ዝተተኸሉ እንትኸውን ብማእኸላይ 87 ሚኢታዊ ከምዝፀደቑ ተዛሪቦም። ኣብ ቀፃሊ ክረምቲ እውን 6 ነጥቢ 5 ቢልዮን ፈልስታት ንምትካል ዝተተለመ እንትኸውን ብብርኪ ምድላው 7 ቢልዮን ፈልስታት ከምዝተዳለዉ ገሊፆም። ዋና ዳይሬክተር ኢንስቲትዩት ስፔስ ሳይንስን ጂኦ ስፓሻልን ከምኡ እውን መራሒ እቲ ጉጅለ ሱፐርቪዥን ኣይተ ኣብዲሳ ይልማ፤ መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር ፅልዋ ለውጢ ከባብያዊ ኣየር ምፅዋርን ውሕስና ምግቢ ምርግጋፅን ከምዝከኣል ዘርኣየ እዩ ኢሎም። እቲ ጉጅለ ሱፐርቪዥን ንናይ ሎሚ ዘበን መርሃ ግብሪ ሓምለዋይ ኣሰር እኹል መትከሊ ቦታን ፈልስን ከምዝተዳለወ ምዕዛቡ እውን ሓቢሮም። እቲ መርሃ ግብሪ ብዝበለፀ ውፅኢታዊ ንክኸውን እቶም ፈልስታት ኣብ እዋን ምድላውን ድሕሪ ምትካሎም ዘለውዎ ብርክን ብቴክኖሎጂ ዝተሓገዘ ክትትልን ክንክንን ክግበረሎም ከምዝግባእ ኣረዲኦም።

  ሰመራ/ሚያዝያ 14/2016 (ኢዜኣ) ከባቢ ምክንኻንን መልክዕ ተፈጥሮ ምሕላውን ሓላፍነት ኩሎም ዝምልከቶም ኣካላት ምዃኑ ብመዓርግ ምክትል ርእሰ ምምሕዳር መተሓባበሪ ክላስተር ኢኮኖሚ ክልል ዓፋር ኣይተ ዓሊ መሐመድ ተዛሪቦም። ̎ብኽለት ይኣክል፣ፅባቐ ይነቓቓሕ̎ ኣብ ትሕቲ ዝብል መሪሕ ሓሳብ ብብርኪ ሃገር ዝተጀመረ ወፍሪ ምውጋድ ከባብያዊ ብኽለት ብብርኪ ክልል ዓፋር መርሃ ግብሪ ምጅማር ኣብ ሰመራ ይካየድ ኣሎ። ብመዓርግ ምክትል ርእሰ ምምሕዳር መተሓባበሪ ክላስተር ኢኮኖሚ ክልል ዓፋር ኣይተ ዓሊ መሐመድ ኣብቲ መድረኽ ተረኺቦም ከምዝበልዎ፤ ከባቢ ምሕላው ብፍላይ ድማ ናብራ ደቂ ሰባት ብዝሓሸ መልክዕ ምሓዝን ድሕንነቱ ምሕላውን እዩ። ዜጋታት ኣብ ንፁህን ጥዕና ዘለዎን ከባቢ ናይ ምንባር መሰሎም ንክኽበር መንግስቲ እቲ ክልል ብርክት ዝበሉ ስራሕቲ እናሰርሐ ይርከብ ኢሎም።